GNU Felsefesi ve Linux İşletim Sistemi
Özet: Gün geçtikçe
kalabalıklaşan bir topluluğa yön veren GNU Felsefesini ve Özgür Yazılım
Akımı’nı duymadı iseniz bu yazıya bir göz gezdirmenizde fayda var; bu
yazıda GNU ve Linux’un ne olduğu anlatılmaya çalışılmıştır.
Bu yazıyı okumak ve bahsedilen düşünceleri özümseyebilmek için
bilgisayar konusunda uzman olmanız kesinlikle gerekmemektedir fakat,
başlamadan önce, kavramların aynı anlamlarını kullandığımızdan emin
olmak için aşağıdaki bazı bilgisayar terimlerin tanımlarını yapmak
yerinde bir hatırlatma olacaktır:
Donanım (Hardware): Bir
bilgisayarın veya başka bir benzer sistemin fiziksel, dokunulabilir,
gerçek parçaları (ses kartınız, işlemciniz, disk sürücüleriniz,
monitörünüz, yazıcınız gibi).
Yazılım (Software): Donanımlar üzerinde elektronik
olarak saklanabilen bilgisayar programları ya da verilerin tümüne
verilen isim (işletim sisteminiz, mp3 dosyalarınız, mp3 çalıcı
programınız, metin belgeleriniz gibi).
Kaynak Kod (Source Code): Bir programın, herhangi
bir programlama dili ile yazılmış, insana yakın orjinal formu.
Programlar, kaynak kodların çeşitli derleyicilerden geçirilerek
bilgisayarın anlayabileceği bir forma dönüştürülmüş halleridir. Örneğin
mp3 çalıcı programınızı bilgisayarınızda çalıştırabilirsiniz fakat onun
nasıl çalıştığını anlayabilmeniz için kaynak koduna bakmanız gerekir. En
ilkel hali ile kaynak kod için, ait olduğu programın bilgisayara ne
yaptırdığını ve nasıl çalıştığını tam olarak anlayabilmemizi sağlayan
yazılı halidir diyebiliriz.
Bu çok kısa ve genel bilgilendirmenin ardından, “Bilim ancak kollektif olarak gelişir ve bilgi paylaşılmalıdır” diyen
Richard M. Stallman
‘ın öncülüğünü gerçekleştirdiği GNU’nun ne anlama geldiğini açıklayarak
başlayalım ve Stallman’ın söylediği ve kimsenin hayır diyemeyeceği bu
söz ile 1984 yılında başlayan GNU hareketinin arasında nasıl bir bağ
olduğundan bahsedelim.
GNU’nun açılımı,
GNU is
Not
Unix’tir.
Yani GNU, ‘GNU, Unix değildir’ anlamına gelmekte olan özyinelemeli
(rekürsif) bir kelimedir. Richard M. Stallman, 1970’li yıllarda MIT
(Massachusetts Institute of Technology)’nin Yapay Zeka
laboratuvarlarında serbest yazılımı bir yaşam şekli olarak benimsemiş
bir grupla beraber 1980’li yılların başına kadar yazılım geliştirici
olarak çalışmıştır. Bu grup ile olan birlikteliğinin sona erişinin
ardından kendisini o dönemlerde ivme kazanan bazı akımlardan dolayı
benimsenmeye başlanılmış yeni bir sosyal sistem içerisinde bulmuştur,
Stallman bir röportajında o günleri şu şekilde nitelendirmekte: “Kendimi
özgür olmayan (kaynak kodu kapalı olan) yazılımların hakim olduğu ve
kullanıcıların yardımsız bırakıldığı, parçalanmış ve birlikte çalışmanın
korsanlık olarak nitelendirildiği çirkin bir sosyal sistemin içinde
buldum. Bu tür bir yaşantıyı reddettim. Ancak işimi özgürlüğe ve
birlikte çalışmaya adadığım zaman yaptıklarımdan gurur duyabileceğime
karar verdim.” Ve 1984 yılında tamamen özgür yazılımların meydana
getirdiği bir işletim sistemi ve işletim sisteminin araçlarının
geliştirilmesi çalışması böylece başlamış oldu, işte bu çalışmanın adı
GNU idi. Yazılan özgür yazılımların bir şemsiye altında toplanması için
1985 yılında yine Stallman tarafından FSF (Free Software Foundation)
kuruldu ve GNU yazılımları korumak üzere GPL (General Public Licence)
adı verilen yazılım lisansı duyuruldu. GPL lisansı ile lisanslanan özgür
yazılımların amaçları özgürlüklerini korumaktan başka bir şey değildir.
Özgür yazılımlar hakkında sık rastlanan bir yanlış anlama, özgür
yazılımların ücretsiz olduğudur; genellikle böyle olmakla beraber, özgür
yazılımlar ücretli olabilirler, fakat kaynak kodları
ücretlendirmelerinden bağımsız olarak açıktır. Bir yazılımın, ‘özgür
yazılım’ olarak değerlendirilebilmesi için yazılımın kullanıcısına
neleri sağlaması gerekir?
- Yazılımı kullanan kişi onu her türlü amaç için çalıştırmakta özgürdür. Özgür yazılımlar kullanıcıları kısıtlamazlar.
- Yazılımı kullanan kişi yazılımın nasıl çalıştığını incelemekte ve
kendi özel ihtiyaçlarına daha iyi cevap verebilmesi için yazılım
üzerinde değişiklik yapmakta özgürdür. Kendisi yeterli bilgiye sahip
değilse bunu bir başkasına da yaptırabilir.
- Yazılımı kullanan kişi elindeki yazılımı dağıtmakta ve toplum ile paylaşmakta özgürdür.
- Yazılımı kullanan kişi yazılımı geliştirmekte ve geliştirdiği yeni halini toplum ile paylaşmakta özgürdür.
GPL’nin bu hükümlerine bakıldığında ‘yazılımı yazan’ kişi ile
‘yazılımı kullanan’ kişi sanki birbirine karıştırılmış gibi görünüyor.
İnsanın, -özellikle günümüz koşullarında- bir yazılımı kullanan kişinin,
kullandığı yazılım üzerinde, yazılımı üreten kişi kadar hakka sahip
olmasını kabul etmekte güçlük çekmesi çok doğal… Özgür yazılım akımı ile
beraber, GPL şemsiyesi altında geliştirilen bir yazılım özel bir çaba
sarfetmeye gerek bırakmadan, başlangıcından sonuna değin toplumun ve
bilimin yararına geliştirilmiş olur. Çünkü bu lisans ve yaklaşım
sayesinde,
- Yazılım geliştiricileri tekerleği yeniden keşfetmekle vakit
harcamaz, daha önceden üretilmiş olan araçları yazılımlarına ekleyerek
bunlar üzerine yeni şeyler inşa edebilir.
- Aynı işi yapan yazılımların en iyi yönleri alınarak kullanıcılara
optimum çalışan, kaliteli yazılımlar hızla sunulabilir. Kullanıcılar var
olan yazılımlar arasından istediğini deneyerek kendi ihtiyacını rahatça
seçebilir.
- Kullanıcılar özgür yazılımlara çok makul fiyatlar ile ya da
-çoğunlukla- 0 maliyetle sahip olabilir, dolayısı ile yazılım
ücretlerine ayırdıkları kaynaklarını donanıma ya da diğer ihtiyaçlarına
ayırabilir, yaşam ve çalışma standartlarını yükseltebilirler.
- Yazılımın kaynak koduna da sahip olduklarından dolayı kullanıcılar
kritik yazılımların nasıl çalıştığını anlamak için kaynak kodlarına
bakabilir, isteklerine göre özelleştirebilir ve kaynak tasarrufu
sağlayabilir. Elbette kullanıcılar yazılım üretimi konusunda bilgili
olmak zorunda değildir, ne bir programcı kiralamak kullanıcı için, ne de
var olan bir yazılım üzerinde değişiklik yapmak bir programcı için
zordur.
Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda, özgür yazılım akımı
bilişim dünyasının acımasız çarkları arasında açan bir çiçek gibidir.
GPL’nin zekice düşünülmüş hükümleri sayesinde bu akımın önü kendi
menfaatlerinden dolayı kapalı kaynak kodu savunan, küçük bir kitleyi
doyuran egoist yazılım devleri tarafından bir türlü kesilememektedir ve
Free Software Foundation’un kurulduğu 1985 yılından bu yana internet
teknolojisinin de hızla yayılması ile bu akım bütün ülkelere sıçramış
durumdadır. Açık kaynak kodlu özgür yazılımlar yukarda bahsedilen
özellikleri ile şu avantajları da beraberinde getirmektedir:
- Güvenilirlik : Açık kaynak kodlu yazılımların belki
de en büyük artısı olan güvenilir oluşları, kimi çevreler tarafından
doğru olmayan bir mantıkla bir dezavantaj gibi gösterilmeye çalışılmakta
ve topluma ‘Açık kaynak kodlu bir yazılımın tam olarak nasıl çalıştığı
kaynak koduna bakılarak bilinebildiği için yazılımın barındırdığı
güvenlik problemleri saldırganlar tarafından kolaylıkla tespit edilip
kullanılabilmektedir’ gibi bir düşünce yerleştirilmeye çalışılmaktadır.
Fakat açık kaynak kodlu bir yazılım, doğası gereği geliştirilmesi
sürecinden kullanımı zamanına değin onbinlerce göz tarafından
denetlenmektedir. Var olması muhtemel bir güvenlik problemi ya da kötü
niyetli bir programcı tarafından bilinçli olarak yerleştirilebilecek bir
kod parçası yazılım sizin elinize ulaşmadan tespit edilmekte ve hızla
düzeltilmekte ya da size ulaşması engellenmektedir. Ayrıca kimse,
binlerce insanın kollektif bir şekilde geliştirdiği bir yazılımın
güvenilmez olduğunu idda ederken, sınırlı sayıda kişinin geliştirdiği ve
kaynak kodunu kapattığı bir yazılımın güvenilirliğini kimin ve nasıl
garanti edeceği sorusuna yanıt veremez.
- Sağlamlık : Yine açık kaynak kodlu yazılımların
doğal geliştirme süreci içerisinde çok sayıda insan tarafından
denenmeleri ve kaynak kodlarının gözden geçirilmesi sonucunca ortaya
yüksek kalitede, stabil ve kuvvetli yazılımlar çıkmaktadır.
- Esneklik : Kaynak kodu açık bir yazılım hızla ve
kolaylıkla yeni bir sistem üzerinde çalışacak şekilde yeniden
yapılandırılabilmekte, bir kısmı çıkarılarak kapsamı daraltılabilmekte
ya da eklenen yeni fonksiyonlarla kapsamı genişletilebilmektedir.
- Uygulama Desteği : Çok geniş bir yelpazede ve
çeşitlilikteki bir çok açık kaynak kodlu özgür yazılım her gün
duyurulmaktadır. Herhangi bir konudaki ihtiyaç açık kaynak kodlu
yazılımlarla hızlı ve kaliteli bir şekilde çözüme
kavuşturulabilmektedir.
Belki de hepsininden önemlisi, bahsedilen yazılım
sizin kendi malınız
olmaktadır. Yukarıda da bahsedilen GPL lisansı uyarınca üretilmiş bir
yazılım üzerinde, onu hazırlayan kişi kadar hakka sahip olmanız
inanılması güç bir şeydir. İnsanların bu durum karşısında şu şekilde bir
değerlendirme yapması çok sık rastlanan bir durumdur: ‘Bir yazılımın
kaynak kodunun açık ya da kapalı olması, özgür olması ya da olmaması
benim için neyi değiştirir?’
Aslında çok şeyi değiştirmektedir.
Bu şekilde düşünen kişilerin bir kısmı, bilgisayarlarında lisans
bedelleri ödenmemiş, kopya yazlımlar kullanmaktadırlar, dolayısı ile
ellerindeki yazılımların yasal kısıtlamaları ve hükümlerinden dolayı
hırsız durumuna düşmekte ve yasaları çiğnemektedirler; sırf
ihtiyaçlarını karşılamak istedikleri için hayatları boyunca yapmayı
akıllarından bile geçirmeyecekleri suçlarlı işlemiş sayılmaktadırlar.
Bir kısmı da bilgisayarlarında kullandıkları yazılımların lisans
bedellerini ödemekte, fakat kullandıkları yazılımın lisans hükümleri
uyarınca lisans bedeli ödenmiş yazılımlarının bir kopyasını çok yakın
arkadaşları dahi istese ona ‘hayır’ demek durumunda kalmaktadırlar.
Demedikleri taktirde de arkadaşlarını ilk kısımdaki insanlar
genellemesine itmektedirler. Yani lisans bedelini ödedikleri taktirde
dahi bir yazılıma sahip olamamakta, yazılımı özgürce kullanamamakta,
özgür olamamaktadırlar. İşte bu durum, Richard M. Stallman’ın “bu yaşam
şeklini reddettim” dediği yaşam şeklidir.
Peki bunca koşuşturma arasında
Linux ‘un yeri nerededir? (Linux, linuks şeklinde telaffuz edilir 2 )
Linux, Linus Torvalds adında Finlandiya’lı bir bilgisyar mühendisinin
1991 yılında Helsinki Üniversitesi’nde bir öğrenci iken kişisel
bilgisayarında kullanmak üzere geliştirmeye başladığı bir işletim
sistemi çekirdeğidir (işletim sisteminin çekirdeği, işletim sisteminin
beyni diye tabir edebileceğimiz kısmıdır). İnternet’te yaptığı duyuru
sonucunda tüm dünyadan bir çok programcının da desteği ile hızla
gelişmiş ve halen aynı destek ile gelişmekte olan açık kaynak kodlu,
özgür bir yazılımdır. Hızlı bir sürecin sonunda Linus’un geliştirdiği
çekirdek, GNU hareketinin bir meyvesi ve aynı zamanda taşıyıcısı haline
gelmiştir. GNU için yazılmış özgür yazılımlar çok kısa süre içerisinde
Linux çekirdeği ile uyumlu çalışabilecek hale getirilmiş ve ortaya
güçlü, esnek ve açık kaynak kodlu bir işletim sistemi çıkmıştır.
GNU/Linux olarak anılması gereken işletim sistemi zaman içerisinde
telaffuz kolaylıklarından ötürü Linux olarak anılmaya başlanmıştır.
Şu anda GNU yazılımlarını ve diğer özgür yazılımları bir araya
getiren ve tüm bunları bir Linux çekirdeği ile beraber toplu, derlenmiş
ve kurulumu çok kolay bir işletim sistemi olarak piyasaya süren irili
ufaklı bir çok çalışma mevcuttur. Fedora, Debian, SuSe, Mandrake,
Slackware bunlardan çok bilinen bir kaçıdır. Her biri, normal bir
bilgisyar kullanıcısının biraz dikkat ederek bilgisayarına kurabileceği
ve neredeyse hiç yabancılık çekmeden kullanabileceği kadar rahat bir
kurulum arayüzüne sahip bir şekilde dağıtılmaktadır. Eğer dağıtımlar
hakkında daha fazla bilgi almak istiyorsanız 3 adresini ziyaret
edebilirsiniz. Bu dağıtımlar üniversitelerin Bilgi İşlem Dairesi
başkanlıklarından, bilgisayar mühendislikleri bölümlerinden ya da sadece
dağıtım işini üstlenmiş internet sitelerinden çok cüzzi miktarlar
karşılığında temin edilebilmektedirler.
Türkiye’de de dünyanın her yerinde olduğu gibi Linux ile tanışmak
isteyen ve yukarda vaad edilen şekilde bir bilgisayar yaşantısına adım
atmak isteyen kişileri bir araya getirmek ve desteklemek vazifesini
üstlenmiş ciddi ve özverili organizasyonlar mevcuttur. LKD (Linux
Kullanıcıları Derneği), tüm Linux camiasının buluşma noktası olmayı
hedefleyen ve bütün özgür yazılım hareketlerine kucak açmış bir
dernektir. Her yıl düzenlenen ve 4 gün süren Linux Şenlikleri ile 3-4
paralel salonda yapılan seminer oturumları ile insanlar Linux ile ilgili
çeşitli konularda bilgilendirilmekte, hiç bilmeyenlerden profesyonel
bilgisayar kullanıcılarına kadar herkezin faydalanabileceği etkinliklere
Türkiye’nin dört yanından konuşmacılar ve izleyiciler katılmaktadır.
E-posta listelerinde özgür yazılım ve linux konusunda yardım almak
isteyen kişilere yardım edilmekte, düzenli ve gezici seminerler ile
kitleler ücretsiz bilgilendirilmektedir. Türkçeleştirme, yeni özgür
yazılımların geliştirilmesi gibi çalışmalara destek verilmektedir.
Şu anda nerede ise tüm üniversite bilgi işlem merkezlerinin yanı
sıra, NASA, IBM, HP, Boeing, HSBC, CityBank, SonyEricsson, Nokia,
Siemens, Samsung, General Motors, Hyundai, Oracle, EToys gibi çok büyük
kuruluşlar Linux kullanmakta ve bir şekilde özgür yazılımlara destek
olmaktadırlar.
Peki, şu anda nasıl linux sahibi olabilir ve onu kullanmaya başlayabilirsiniz? Bu sorunun yanıtı da çok basittir:
- En yakın üniversitenin bilgi işlem dairesine 3 adet boş CD ile gidip
size tavsiye ettikleri bir Linux dağıtımını çekmelerini rica edin.
- http://liste.linux.org.tr adresindeki e-posta listelerinden linux listesine üye olun ve ‘ben linux kullanmak istiyorum, bana yardim edin’ diyin.
Eğer çaba sarf etmeyi göze almışsanız sonrasının nasıl geldiğine siz de şaşıracaksınız.
Bütün bunlar sanki bir pazarlama şirketinin serzenişleri gibi
görünmekte, insanın aklına ‘Peki bunca insan neden bu fikrin peşinden
koşturuyor? Bu kişilerin menfaati nedir?’ soruları takılmaktadır.
Siz kabul etmesenizde, özgür yazılımlar ve Linux sizin kullanmanız
için hiç bir karşılık beklemeden size sunulmuş birer hediyedir. Sizin
malınızdırlar, ve ona sahip çıkmak ya da çıkmamak özgürlüğü de diğer tüm
özgürlükleriniz gibi sizin elinizdedir. Bu akım ve bu akımın
ürettikleri, toplumların refah seviyesini yükseltmek için çalışan bilime
ve gelecek nesillere bir mirastır.
Richard M. Stallman’ın söylediği gibi, ‘Özgür yazılım kullanmayı hak ediyorsunuz’.
Bağlantılar
http://www.lkd.org.tr Türkiye Linux Kullanıcıları Derneği.
http://www.linux.org.tr Özgür yazılım kullanıcılarının buluşma noktası.
http://www.uludag.org.tr Ulusal Dağıtım Projesi
http://www.belgeler.org Linux ve özgür yazılımlar hakkında derlenmiş bir çok Türkçe belge.
http://www.gnu.org GNU resmi web sitesi.
1 Bahsi geçen röportaj, 2000 yılı Aralık ayında Umut Gökbayrak tarafından gerçekleştirilmiştir.
2
http://www.paul.sladen.org/pronunciation/torvalds-says-linux.wav
3
http://www.linux.org.tr/dagitimlar-kilavuzu
